Omgaan met pesten

Burgerschap

door Femke van der Ster

Deze week is het de Week tegen Pesten. Een week die we in het onderwijs goed kennen en waar we aandacht aan besteden. Is deze week nodig? Is het een specifiek probleem onder jongeren en kinderen, en moeten we hen op school leren omgaan met pesten? Als we echt eerlijk in de spiegel kijken, zouden we dan kunnen zeggen dat wij (de grote mensen) zelf wél in staat zijn om met pesten om te gaan? Pesten roept vragen op die niet eenvoudig te beantwoorden zijn. Vragen die juist in een week als deze gesteld en besproken zouden moeten worden.

Groepsgedrag

Pesten is een groepsproces. Het komt in verschillende vormen voor bij mens en dier.
Elke groep heeft een dynamiek, die wordt bepaald door de groep zelf. Pesten en uitsluiten kan onderdeel zijn van die dynamiek. Een (meestal klein) deel van de groep bepaalt dan dat een ander lid van de groep niet meer mag of kan aansluiten. Buitensluiten, treiteren of zelfs fysiek geweld kunnen hier uitingen van zijn.

Bij dieren is dit meestal functioneel. Het doelwit wordt in de hiërarchie op een andere plek gezet of het doelwit is een potentieel gevaar voor de groep en moet opzij gezet worden. Het dier zal zich snel aanpassen en zich onderdanig opstellen om te vermijden dat het letterlijk alleen komt te staan. Isolement is voor groepsdieren een levensbedreigende situatie. Onderdanigheid of een andere rol zal in de meeste gevallen zorgen voor acceptatie binnen de groep en een nieuwe dynamiek.

Als je de vertaalslag maakt naar mensen zijn er duidelijke verschillen. Ten eerste horen mensen bij verschillende sociale groepen met verschillende structuren en hiërarchieën. We hebben in verschillende situaties verschillende horizontale én verticale banden. Deze complexe sociale structuren zorgen ervoor dat je in elke groep ander sociaal gedrag vertoont en meerdere groepservaringen hebt. Het tweede verschil is groter: het pesten stopt niet altijd, ook als het doelwit van positie is veranderd. We blijven soms systematisch pesten omdat dat statusverhogend werkt, zelfs als de status van alfa-mannetje of -vrouwtje al bereikt is. Pesten verandert de status in de groep dan niet meer, maar blijft toch doorgaan: het is de norm geworden.

Respect: altijd opnieuw durven kijken naar jezelf, elkaar en je omgeving; fouten mogen maken en altijd de mogelijkheid hebben te kunnen resetten

Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet

Er wordt vaak gezegd dat pesten met de komst van cyberpesten anoniemer is geworden. Maar naar mijn idee is pesten altijd grotendeels onzichtbaar geweest. Op de basisschool zitten we er als leerkracht en ouder vaak nog bovenop maar naarmate de leeftijd opschuift, verschuift ook de zichtbaarheid. De reacties die je hoort als een pestsituatie boven tafel komt ,zijn vaak: ‘We wisten niet dat het zo erg was’, ‘We hadden het niet door’, ‘Het was niet zo bedoeld’. Allemaal reacties die waarschijnlijk oprecht en terecht worden gegeven maar constructief weinig bijdragen. Het is namelijk juist zo belangrijk te weten hoe erg zoiets is, het door te hebben en de intentie te kunnen nuanceren. Maar daar zijn vaardigheden en kennis voor nodig.

Praten over pesten

Adviezen die we vaak geven bij pestsituaties zijn: ‘Praat met iemand die je vertrouwt’, ‘Zeg er wat van’ of ‘Spreek vrienden aan op pestgedrag als je het ziet’. Deze adviezen passen bij onze individualistische, eigen-verantwoordelijkheid-cultuur. Iedereen moet in staat zijn zelfstandig te handelen, zowel de ‘daders’ als ‘doelwit’. Dit is een enorme opgave en we moeten ons afvragen hoe reëel deze opdracht voor kinderen en jongeren is. Want hoe jongeren dat het best kunnen doen, daar besteden we minder tijd en aandacht aan. En weten we zelf als begeleiders en opvoeders eigenlijk wat effectief voor hen is in elke specifieke, ingewikkelde situatie?

Als begeleiders zouden we zelf meer moeten weten om dit vervolgens te delen met jongeren. Wat is groepsdynamiek en groepsvorming? Hoe werkt pesten en waarom komt het voor? Laten we pesten bespreken als cultureel en sociologisch aspect van de samenleving. Laten we de mechanismes uitleggen, om ze vervolgens te begrijpen en wellicht adequaat te kunnen handelen.

Respect moet je doen

De nationale Week tegen Pesten is daarom voor ons een opmaat voor de Week van Respect! Respect staat voor: altijd opnieuw durven kijken naar jezelf, elkaar en je omgeving; fouten mogen maken en altijd de mogelijkheid hebben te kunnen resetten. Skills die we jongeren op school eerder afleren dan aanleren met methodieken als ‘stop, hou op’, toetscultuur en verplichte persoonlijke gedragscontracten tussen mentor en leerling.
Hoe rijmt dat met respect en eigen verantwoordelijkheid?

Positief sociaal gedrag ontstaat omdat je het wil en (niet onbelangrijk!) als je weet hoe je kunt bijdragen! Sociaal wenselijk gedrag is iets anders. Dat ontstaat omdat iets moet. De waarde van een eigen keuze vanuit oprechte motivatie is vele malen sterker dan alle regels en lessen bij elkaar opgeteld. Bewust kiezen het juiste te doen is onbetaalbaar. Ongeacht de uitkomst. Dat zouden we zelf wat meer moeten doen en onze kinderen en jongeren de ruimte en begeleiding geven om dat ook te kunnen doen.

Meer weten over respect, groepsvorming, pesten of positieve gedragsverandering?

De Respect Foundation heeft als missie om de maatschappij mooier te maken door met jongeren te werken aan respect voor zichzelf, elkaar en de wereld om hen heen.
Wij geloven dat alle jongeren een moreel kompas in zich hebben dat wij samen kunnen activeren en begeleiden. Wij samen: professionele opvoeders, samenwerkingspartners, financiers, ons eigen expertteam en jongeren zelf. Neem contact op met: [email protected] of kijk bij de respectfoundation.nl

Zelf meer verdiepen? Dit zijn Femke’s boekentips:

Groepsvorming:
• What is a Group and How Does a Group Function? Group Dynamics and the Model According to Bruce Tuckman and Ruth Cohn – Antje Kreher – 9783668380622
Pesten:
• Alles over pesten – Mieke van Stigt – 9789089532510
(Positieve) Gedragsverandering:
• Werken met de Roos van Leary – Sjaak Vane – 9789059319783