Anders organiseren van onderwijs
Voion deed een onderzoek naar “anders organiseren van onderwijs”. Anders definiëren zij als anders dan de traditionele vorm van onderwijs waarbij een vakleraar in een klaslokaal lesgeeft aan een jaarklas per onderwijsniveau. Een onderzoek op basis van bestaande literatuur. Een andere organisatie van het onderwijs heeft op verschillende manieren gevolgen voor het personeel. Docenten hebben een breder perspectief omdat zij intensiever bezig zijn met onderwijsontwikkeling, leerdoelen en leerlijnen, en vaak vakoverstijgend en interdisciplinair werken. In het algemeen is er meer en intensievere samenwerking tussen docenten, wat inspirerend is, maar ook het nodige vraagt van docenten. In 2015 deed Kohnstamm een onderzoek met de HVA, naar het Innovatie Impulsonderzoek dat liep van 2010 tot 2015. In dat onderzoek werd tevens onderzocht wat de effecten van de onderwijsinnovaties zijn op de arbeidsproductiviteit, onderwijskwaliteit en werkdruk. Daarvan zijn de bevindingen eveneens toegevoegd, onderaan dit artikel. Het kersverse Voion onderzoek brengt ook vormen van anders organiseren in kaart, en inventariseert hoe het werk van onderwijsmedewerkers erdoor verandert.
- Welke vormen van anders organiseren zijn er in het voortgezet onderwijs?
- Wat zijn de beweegredenen voor scholen om anders te organiseren?
- Wat zijn de gevolgen voor het personeel?
- Hierbij is met name gekeken naar benodigde competenties, werkbeleving, samenstelling van het personeel en wat anders organiseren betekent voor de vraag naar en inzet van personeel.
De bevindingen kunnen behulpzaam zijn voor scholen die van plan zijn om hun onderwijs anders te organiseren of dat al doen. Ook kunnen de inzichten mogelijk een rol spelen bij het streven naar personeelsbehoud en bij het terugdringen van personeelstekorten en personeelsoverschotten.
Anders organiseren: verschillende vormen
Een gemene deler van veel vormen van anders organiseren is intensievere samenwerking:
- tussen leraren onderling,
- tussen leraren en andere medewerkers zoals onderwijsondersteuners,
- met de omgeving.
Leraren geven bijvoorbeeld onderwijs in tweetallen, zijn in een team van leraren en onderwijsondersteuners verantwoordelijk voor een heterogene groep leerlingen op een leerplein, of specialiseren zich in bepaalde taken. Hiernaast komen ook onderwijs op maat en flexibel omgaan met het rooster terug in de literatuur. Het gaat dan bijvoorbeeld om verkorte onderwijstijd, waarmee ruimte wordt gemaakt voor professionalisering of andere activiteiten.
Beweegredenen voor anders organiseren
- Beter onderwijs bieden, meestal gebaseerd op een bepaalde onderwijsvisie, (doorgaans de belangrijkste beweegreden)
- Ook leerlingendaling en profilering van de school zijn soms motieven om het onderwijs anders te gaan organiseren.
- De aanpak van het lerarentekort lijkt voor vo-scholen vooralsnog geen belangrijk motief om hun onderwijs anders te organiseren.
Gevolgen van anders organiseren
Werkplezier
Anders organiseren kan het werk van leraren leuker maken. Dit wordt in verband gebracht met:
- de toegenomen autonomie en verantwoordelijkheid over het onderwijs en de organisatie,
- de toegenomen mogelijkheden tot samenwerking,
- het verbeterde contact met leerlingen.
Er zijn geen aanwijzingen dat anders organiseren het werkplezier van leraren verlaagt, mits bepaalde randvoorwaarden aanwezig zijn.
Werkdruk
- Bij sommige vormen van anders organiseren zijn er indicaties dat de werkdruk op de langere termijn afneemt, zoals bij de inzet van studenten.
- Bij sommige vormen lijkt de werkdruk juist toe te nemen, zoals bij 10-14 onderwijs en de inzet van leerlingen.
- Soms worden er zowel positieve als negatieve gevolgen voor werkdruk vermeld. Zo vallen er soms taken weg, maar komen daar andere taken voor in de plaats. De inzet van onderwijsassistenten biedt bijvoorbeeld verlichting voor leraren, maar de onderwijsondersteuners hebben wel begeleiding nodig van diezelfde leraren.
Competenties
Het anders organiseren van onderwijs vraagt vaak andere competenties van leraren en ander onderwijspersoneel. Veel vormen van anders organiseren vragen om vaardigheden op het gebied van differentiëren, coachend lesgeven en het ontwerpen van onderwijs. Hiernaast moeten leraren goed kunnen samenwerken. Tegelijkertijd biedt samenwerken leraren de mogelijkheid om zich te specialiseren. Dit betekent dat leraren niet meer zelf alle vaardigheden hoeven te beheersen, maar (meer) kunnen doen wat ze leuk vinden of waar ze goed in zijn.
Innovatielab Voion
Om meer kennis op te doen over de gevolgen van anders organiseren voor het personeel op de school die de verandering doorvoert, heeft Voion dit onderzoek laten uitvoeren. De rapportage maakt deel uit van het Voion Innovatielab, dat ruimte biedt aan experimenten die de onderwijsarbeidsmarkt ten goede komen en onderzoek verricht naar mogelijkheden voor het anders organiseren van onderwijs met behoud van de onderwijskwaliteit.
Lees verder:
De 5 IIO Experimenten
In de periode 2011 – 2014 hebben ruim 150 scholen in het primair en voortgezet onderwijs onder de noemer IIO geëxperimenteerd met vijf verschillende innovatieconcepten. Wat zijn de resultaten?
De IIO-experimenten hebben een schat aan kennis, ervaring en lessen opgeleverd. In het primair onderwijs is ervaring opgedaan met groepsoverstijgend onderwijs, in het voortgezet onderwijs met onderwijsteams, educatieve filmpjes, videolessen en e-klassen. Er zijn successen geboekt en belangrijke leermomenten geweest. De enorme hoeveelheid informatie die dit heeft opgeleverd is gedeeld tussen scholen en beschikbaar gekomen voor scholen die van plan zijn soortgelijke innovaties door te voeren. Daarmee zijn de experimenten binnen de IIO een groot succes te noemen.
Impulsen voor vernieuwend onderwijs (2010 tot 2015)
In 2010 startte een ander vernieuwingsexperiment, waarbij scholen eveneens hun onderwijs anders gingen organiseren. Dat blijkt uit een onderzoek door het Kohnstamm Instituut en Hogeschool van Amsterdam. Het effect van de vijf innovatieve onderwijsexperimenten van InnovatieImpuls Onderwijs (IIO). In het rapport Impulsen voor vernieuw(en)d onderwijs worden de resultaten per experiment samengevat. Uit de ervaringen van de experimentscholen kan daarnaast een aantal lessen worden getrokken over de inrichting van innovatie- en veranderprocessen.
- Op ruim 150 scholen is geëxperimenteerd met eigentijds onderwijs.
- Alle vijf experimenten hebben het contact tussen leraren onderling (peer review) en hun lerend vermogen vergroot.
- Schoolleiders en leraren zijn aantoonbaar beter in gesprek gekomen over de doelen van hun onderwijs.
- Leraren nemen waar dat leerlingen met meer plezier leren.
Gedurende het experiment hebben onderzoekers van SEO Economisch Onderzoek en ResearchNed gegevens verzameld bij scholen waarmee een antwoord kan worden gegeven op de oorspronkelijke onderzoeksvraag bij het experiment: Is het als gevolg van de innovaties mogelijk om met minder leraren hetzelfde aantal leerlingen te bedienen, zonder dat dit ten koste gaat van de onderwijskwaliteit en werkdruk van leraren?
De aanbevelingen uit het rapport
Welke maatregelen moeten scholen nemen om ervoor te zorgen dat de invoering van het innovatieconcept tot een succes leidt?
- Maak innovatie een vast onderdeel van lerarenopleidingen
- Besteed aandacht aan scholing en professionalisering van de betrokkenen. Er zijn op veel scholen mogelijkheden voor wederzijds leren en inspireren via ‘peer learning’ en ‘peer teaching’.
- Organiseer inhoudelijke expertise vanuit de lerarenopleidingen, om docententeams te ondersteunen. Geef onderwijsvernieuwing een plek in het curriculum.
- Innovatie vraagt betrokken schoolleiders en ruimte voor leraren
- Organiseer commitment bij de schoolleiding en creëer tegelijk ruimte voor het leiderschap van leraren.
- Investeer in de betrokkenheid van ouders en leerlingen.
- Deel kennis onderling
- Geef vanaf de start de expliciete opdracht op om kennis, ervaringen en producten te delen en uit te wisselen. Creëer een netwerkstructuur voor die kennisdeling;
- Zorg voor een goede inhoudelijke coördinatie tussen scholen, bijvoorbeeld door bovenschoolse projectleiders aan te stellen;
- Bevorder de samenwerking tussen leraren. Creëer onderlinge afhankelijkheid.
- Blijf kritisch kijken naar de omgeving en de doelen
- Creëer een balans tussen top-down- en bottom-up-processen. Geef scholen de mogelijkheid en de tijd een experiment zo vorm te geven dat het goed op de eigen school past;
- Bouw de mogelijkheid in om formele doelstellingen gedurende het proces bij te stellen op grond van externe ontwikkelingen en nieuwe inzichten;
- Organiseer overleg met de wetgever en toezichthouders over de lessen uit experimenten.
Lees verder:
