Weerbarstige werkelijkheid voor thuiszitters
Onlangs kondigde minister Wiersma aan flink meer geld te gaan reserveren voor onderwijs aan kinderen met hoogbegaafdheidskenmerken. De schrijnende situatie voor deze groep leerlingen die vaak gefrustreerd worden door een onderwijssysteem dat hen niet past en vastlopen en veelal thuis komen te zitten is al lange tijd realiteit. Het passend onderwijs beleid ten spijt. Vooralsnog valt te bezien in hoeverre de minister erin slaagt de goede bedoelingen en het extra geld ook in dwingende maatregelen te beklinken. Aandacht voor de thuiszitters was er in het vorige kabinet ook, maar met goede bedoelingen zijn de thuiszitters niet geholpen en de werkelijkheid blijkt vaak weerbarstig.
Een van de maatregelen die Wiersma daarom wil nemen is om scherpere eisen te stellen aan scholen. Het doel is dat er voor iedereen met hoofdbegaafdheid een compleet onderwijsprogramma komt. Nadat de wet- en regelgeving volgend jaar is aangescherpt, moet de Inspectie van het Onderwijs ook strenger gaan handhaven. De minister werkt later dit jaar nog uit hoe deze regels er precies uit gaan zien. De minister wil ook afspraken maken met lerarenopleidingen zodat nieuwe leerkrachten meer kennis hebben over hoogbegaafdheid. Vooralsnog hebben die opleidingen moeite om de afgestudeerden op niveau af te leveren.
Het label Hoogbegaafdheid voorbij
Intussen zijn vele bevlogen professionals bezig om de kennis op het thema te vergroten. Zo ook op de conferentie ‘Het label Hoogbegaafdheid voorbij’ dat werd georganiseerd door Susan Kroese-Woolderink (SWV Twente Oost PO) en Patty van Scherpenzeel (SWV Passend Onderwijs VO 2302), op 26 oktober 2022 in Enschede. De keynote van Desirée Houkema stond in het teken van betekenisvolle begeleiding van kinderen en jongeren met kenmerken van begaafdheid. Hierbij draaide het vooral om aandacht voor de rijke innerlijke belevingswereld van deze vaak intens (be)levende jonge mensen met een sterk ontwikkelpotentieel. Zie kader verderop in het artikel. Enkele workshop en inspiratiesessie-titels waren:
- De bijzondere begaafde leerling zien, horen, begrijpen en ondersteunen, Lilian Snijders. Hoe gaan we de bijzonder begaafde leerling zien, horen en ondersteunen in het onderwijs?
- Zit je lekker in je vel? Nora Steenbergen. Over aandacht voor de drie basisbehoeften in het onderwijs: autonomie, relatie en competentie.
- Pientere peuters en kleuters, Ragnild Zonneveld. Hoe het eigenlijk zit met ontwikkelingsvoorsprong en hoogbegaafdheid.
- Hoogbegaafd en een migratieachtergrond, Sima de Bruyn-Daoud en Leonieke Boogaard. Hoogbegaafden met een bi-culturele en/of migratieachtergrond worden vaak
minder gezien en herkend. Zorgen onze eigen vooroordelen en implicit theories voor ruis in de waarneming? Hoe kunnen we anders kijken?
- Positieve en groeimindset bij leerlingen en onderwijsprofessionals,Petra Spithorst. Voor leerlingen met kenmerken van hoogbegaafdheid is het belangrijk te kijken en denken vanuit een ontwikkelingsperspectief. Wat vraagt dit van de onderwijsprofessional?
- Minder mis en meer match voor vastlopende leerlingen met kenmerken van begaafdheid Albert Kaput. Leerlingen met kenmerken van begaafdheid die vastlopen ervaren vaak een grote mismatch tussen wie zij zijn en wat hun omgeving hen te bieden heeft en van hen vraagt. Deze mismatch is zo groot geworden dat het hen niet meer lukt om zich in die omgeving te handhaven.
HB-conferentie – een terugblik
‘Super interessant!’ ‘Een dag van verwondering’ en ‘Er was veel herkenning’. Het zijn slechts enkele reacties op de hoogbegaafdheidsconferentie die de Samenwerkingsverbanden voor Passend Onderwijs PO en VO organiseerden in het laatste kwartaal van 2022. We praten na met drie onderwijsprofessionals die erbij waren: Brenda Broekman, Rozalien Slag en Rik Leushuis. Kon je er, om wat voor reden ook, niet bij zijn? Na het lezen van deze terugblik, gaat je dat vast niet nog een keer gebeuren.
Kinderen zijn niet de volwassenen van de toekomst, zij zijn de mensen van nu, die initiatief kunnen nemen en verantwoordelijkheid kunnen dragen.
Janusz Korczak
(Uit: Hoogbegaafdheid het label voorbij, 2014) Kinderen en jongeren labelen als ‘hoogbegaafd’ leidt tot misverstanden en is strijdig met actuele psychologische inzichten. De psychologische diversiteit onder ‘hoogbegaafden’ is indrukwekkender dan de overeenstemming en er is onvoldoende empirische steun voor ‘hoogbegaafdheid’ als afzonderlijke categorie. Feitelijk is het (nog) onduidelijk wat ’hoogbegaafdheid’ precies is en identificatie van ’hoogbegaafdheid’ door een intelligentietest alleen is niet mogelijk. Met deze stellingen willen we onderzoek naar ‘hoogbegaafdheid’ niet ontmoedigen, maar veel meer de nodige ruimte geven. We blijven voorstanders van het gebruik van een aangepast (leerstof)aanbod. Het stoppen met het labelen biedt wellicht meer kansen voor kinderen die op cognitief gebied sterk afwijken van het gemiddelde in hun directe omgeving, groep of klas. Wij richten de aandacht niet op een statisch label (‘hoogbegaafdheid’), maar accentueren het psychologisch proces, waarin kinderen hun vermogen en talent kunnen ontwikkelen naar een expertniveau. Dit door adequate stimulering en de actieve inspanning van deze kinderen zelf. M. Frumau, prof. dr. J.J.L. Derksen, dr. W. Peters
Waarom wilde je de conferentie absoluut niet missen?
- Brenda antwoordt als eerste. Ze is teamleider onderbouw op Lyceum de Grundel en bezig met de opleiding specialist Hoogbegaafdheid. ‘Het thema van de conferentie ‘Het label Hoogbegaafdheid voorbij’ trok me gelijk. Het leek me daarnaast een mooie gelegenheid om in deze regio mensen te ontmoeten die ook met dit onderwerp bezig zijn.’
- Ook IB’er Rozalien meldde zich gelijk aan. ‘Wij zien binnen onze school, basisschool Liduina in Lonneker, veel kinderen met meer- of hoogbegaafdheid. En heel eerlijk: hen begeleiden is best een puzzel. Ik zie bovendien vanuit mijn voorzitterschap bij de Commissie Arrangementen van het Samenwerkingsverband kinderen bij wie het speciaal onderwijs in beeld komt vanwege hun gedrag. Maar kijk je naar hun intelligentie dan zijn ze juist meer- of hoogbegaafd. Zeg het dan maar. Dat is echt een lastig spanningsveld.’
- Rik sluit zich daarbij aan. Hij is docent Nederlands en begeleidt atheneum-plus-leerlingen. Rik voegt verder toe: ‘De individuele leerbehoefte van een leerling is altijd specifiek. Ik probeer daarom een rugzak vol interacties te verzamelen zodat ik een breed palet ontwikkel waaruit ik kan kiezen. Ik ben lerende en zoekende om vooral ook van de kinderen zelf te horen wat ze nodig hebben. Deze conferentie leek (en bleek) een hele rijke bron van informatie.’
Welke impact had de keynote op jullie?
De keynote werd gegeven door Desirée Houkema, een ervaringsdeskundige met een indrukwekkende staat van dienst. Zij richtte zich in haar verhaal op de innerlijke belevingswereld bij begaafdheid, haar keynote kende de titel ‘Betekenisvol leren en zingevend leven’. Onderaan deze pagina staat een registratie van een vergelijkbare keynote van Desirée, met dezelfde titel van een eerdere conferentie.
Mensen met een sterk ontwikkelpotentieel zijn vaak al vanaf jonge leeftijd heel bewust en beleven hun binnen- en buitenwereld intens. Hun diepe voel- en denkprocessen kennen veel nuances en een hoge mate van complexiteit. Aandacht voor hun intuïtieve wijsheid en de diepgang van hun rijke innerlijke belevingswereld is daarom essentieel om hen betekenisvol te kunnen begeleiden in de verschillende contexten waarbinnen zij zich ontwikkelen (zowel thuis, op school/werk, als daarbuiten).
- Hoe kunnen we hen aanspreken om actief naar eigen mogelijkheden en behoeften een betekenisvolle bijdrage te willen leveren aan de maatschappij op een manier die bij hen past?
- Wat is nodig voor een zingevend leven waarin je ervaart dat je jezelf kunt zijn en tegelijkertijd een inspiratiebron bent voor anderen?
Leren omgaan met en afstemmen op een wereld die jou vaak niet begrijpt, betekent dat het belangrijk is je zelfbewustzijn te vergroten. Al doende kun je leren om op een creatieve manier je eigen leven betekenisvol invulling te geven, waarin je ook voldoende ruimte maakt voor creatieve zelfexpressie. De noodzaak hiertoe wordt met name duidelijk door te leren van tijdelijk vastgelopen kinderen en jongeren die in reguliere (onderwijs)contexten moeilijk hun weg vinden en steeds meer van zichzelf en anderen verwijderd raken. Wat dan ondersteunend is om weer ontwikkelruimte te kunnen ervaren, is een waarde(n)volle inspiratiebron voor het creëren van verrijkende ontwikkelomgevingen die voor veel meer mensen – in diverse contexten – van belang is.
Welke impact had de keynote op jullie?
- Brenda: ‘Wat mij enorm aansprak en aangreep was haar persoonlijke verhaal. Ik heb in al mijn onderwijsjaren vaak genoeg naar een leerling gekeken en gedacht: Het onderwijs past jou niet, maar ik kon het ook niet voor hem of haar veranderen. Uit haar keynote kwam naar voren dat dit een leerling enorm kan opbreken.’
- Rozalien realiseerde zich daarnaast dat leerkrachten en docenten zich bovendien vooral richten op het cognitieve aanbod, op het didactische stuk. ‘Het is heel erg op het hoofd gestuurd. Desirée gaf helder het effect daarvan weer. Zo vertelde ze uit eigen ervaring dat ze weliswaar hoge cijfers haalde, maar “dat ook niemand iets anders van haar had verwacht.” De druk die we hoogbegaafde kinderen opleggen, lijkt me heel heftig.’
- ‘Hoe mooi was het dus dat verschillende leerlingen zelf een stuk gefilmd hadden over hoe zij hun hoogbegaafdheid ervaren’, concludeert Rik. ‘Dat was een mooie illustratie bij het verhaal van Desiréé. Als mens en als onderwijsprofessional kreeg je echt een spiegel voorgehouden.’
Welke workshop is je het meest bijgebleven?
Dat zijn er twee. De workshop Positieve en groeimindset bij leerlingen en onderwijsprofessionals van Petra Spithost en de interactieve inspiratiesessie van Albert Kaput: Minder MIS en meer MATCH voor vastlopende leerlingen met kenmerken van begaafdheid.
- Brenda: ‘Petra kon uit eigen ervaringen putten en liet zien hoe je groei en ontwikkeling kunt realiseren door te kijken naar wat werkt, wat goed gaat en waarop verder gebouwd kan worden. En hoe je dat kunt aanpakken.’
- Rozalien was vooral gegrepen door het verhaal van Albert. ‘Wat ik heel treffend vond, was zijn visie op drop-outs. De connotatie van die naam is heel zwaar beladen. Hij zei: “Deze kinderen gaan meestal later wel weer naar school. Als hun omgeving het niet-naar-school-gaan anders zou labelen, dan is dat helpend in het proces.”
- Rik volgde beide workshops. ‘Het verhaal van Petra was goed, maar had overeenkomsten met onderdelen van mijn studie. Dat was voor mij dus niet nieuw. Bij Albert moesten we bij een van de foto’s op de muur gaan staan en uitleggen waarom je daar stond. Ik koos een foto uit waarin ik mijzelf herkende in mijn derde studiejaar. Het bevestigde voor mij nog eens hoe belangrijk het is kennis en ervaringen te delen om elkaar zo verder te helpen.’
Welke tips pas je nu daadwerkelijk toe?
- Brenda: ‘Ik vond het een eyeopener wat Desirée vertelde over peers, ontwikkelingsgelijken. Wij kunnen zo bezorgd zijn als een kind een klas overslaat, of het wel aansluiting vindt bij de oudere klasgenoten. Desirée benadrukte dat ontwikkelingsgelijken lang niet altijd leeftijdsgenoten zijn. Dat vond ik een interessante.’
- Bij Rozalien op school wordt nu nagedacht over verrijking die breder is dan alleen op cognitief gebied. ‘We zijn ons met name aan het oriënteren of er handreikingen zijn om met deze kinderen in gesprek te gaan over grote levensvragen.’
- Bij Rik ligt de focus vooral op het signaleren van deze leerlingen. ‘Er valt bij ons op school nog wel wat te winnen op dat vlak.
- Hoe herken ik een hoogbegaafde leerling aan het werk of het gedrag dat hij/zij laat zien of de afwezigheid daarvan?
- En welke faciliteiten kunnen we bieden anders dan ons klassikale, frontale systeem? Je ziet toch vaak dat docenten wel bereidt zijn lesstof te schrappen of te wijzigen, maar ook bang zijn om hun programma los te laten.
- Dus meer kennis, meer ervaring en meer met elkaar delen, dat gaat echt helpen.’
Wil je meer weten over kinderen met begaafdheidskenmerken in de klas? Stel je vragen aan de contactpersoon hoogbegaafdheid op je eigen school.
Keynote spreker van de conferentie: Desirée Houkema
Desirée draagt vanuit haar diverse werkzaamheden bij aan het creëren van stimulerende ontwikkelomgevingen die ruimte bieden voor creativiteit, talentontwikkeling en een evenwichtige persoonlijke ontwikkeling van kinderen, jongeren en volwassenen met een sterk ontwikkelpotentieel. Zij focust vooral op het welbevinden, de sociale en emotionele ontwikkeling en het creëren van mogelijkheden waarin mensen écht gezien worden en zichzelf (durven te laten) zien door aandacht te hebben voor hun rijke innerlijke belevingswereld en existentiële vragen. Het levensloopperspectief, de continue zoektocht naar zingeving en betekenisvol leren en leven staan daarbij centraal.
(de onderstaande registratie is van een ander moment, maar de verhaallijn is in essentie hetzelfde.)
