Toekomstverkenning voor middelbaar beroepsonderwijs, hoger onderwijs en wetenschap

Vandaag is het 2040

De komende jaren moeten fundamentele keuzes worden gemaakt om ook in 2040 een robuust stelsel van vervolgonderwijs en wetenschap te hebben, voor studenten, docenten en wetenschappers. Daarbij is de kernvraag of ons stelsel van vervolgonderwijs en wetenschap in de toekomst voldoende in staat is om in een veranderende wereld talenten te ondersteunen in hun ontwikkeling. Over hoe deze vraag te beantwoorden, presenteerde demissionair minister Robbert Dijkgraaf onlangs het rapport ‘Vandaag is het 2040 – Toekomstverkenning voor middelbaar beroepsonderwijs, hoger onderwijs en wetenschap’.

Het eindrapport is opgesteld door een consortium van onderzoeksbureaus: KBA Nijmegen, ResearchNed, CHEPS, Andersson Elffers Felix (AEF) en het Kohnstamm Instituut. Het consortium organiseerde regiobijeenkomsten, themabijeenkomsten, een internationale expertmeeting en rondetafels, waaraan in totaal 850 mensen deelnamen: professionals uit het werkveld, maar ook studenten, ouders, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Nog eens honderden mensen leverden input via persoonlijke interviews, online-onderzoek en -enquêtes.

Acht trends

In het rapport worden acht trends beschreven, die impact zullen hebben op het vervolgonderwijs de wetenschap en op kennisontwikkeling in den brede. Ook wordt aangegeven wat de mogelijke impact is op het vervolgonderwijs en de wetenschap.

Trend 1 Veranderende samenstelling van de Nederlandse bevolking

Gevolg: Het vervolgonderwijs en de wetenschap krijgen te maken met een krimpende studentenpopulatie en een vergrijzende docentenpopulatie. Dat beïnvloedt de organiseerbaarheid, kwaliteit en doelmatigheid van onderwijs en onderzoek.

Trend 2 Toenemende digitalisering in werk en sociaal leven

Nieuwe technologieën veranderen vorm en inhoud van het onderwijs en onderzoek. Voor studenten ontstaan er nieuwe mogelijkheden, bijvoorbeeld gericht op meer flexibiliteit in tijd en plaats. Er ontstaan ook nieuwe vormen van onderzoek, bijvoorbeeld gebaseerd op grote databestanden. Aandachtspunt is de toenemende afhankelijkheid van (Big Tech) partijen voor onderwijs en onderzoek.

Trend 3 Versnelling van de kenniscirculatie

Gevolg: Versnelling van de kenniscirculatie stelt eisen aan de responsiviteit van docenten, onderzoekers en instellingen om actueel, relevant en interessant te blijven.

Trend 4 Arbeidsmarkt van de toekomst

Gevolg: Het wordt nog belangrijker om elk talent te benutten. Aansluiting op de arbeidsmarkt groeit ook in belang, net als aandacht voor onderwijs voor volwassenen. De noodzaak van omscholing via leven lang ontwikkelen groeit.

Trend 5 Toenemende prestatiedruk en psychosociale druk

Gevolg: Een verdere toename in de prestatiedruk leidt mogelijk tot een verdere afname van het studentenwelzijn en daarmee de studieprestaties. De behoefte aan een vangnet en ondersteuningsmogelijkheden voor studenten en docenten/onderzoekers zal mogelijk toenemen.

Trend 6 Ongelijkheid en polarisatie in de samenleving

Gevolg: Er wordt een groter beroep gedaan op het onderwijs en onderzoek om een bijdrage te leveren aan sociale samenhang en kansengelijkheid. Een klimaat van polarisatie bemoeilijkt het realiseren van gelijke kansen. Polarisatie vergroot de druk op academische vrijheid en kan leiden tot een daling van het vertrouwen in de wetenschap.

Trend 7 Transities in duurzaamheid – klimaat, energie en circulaire economie

Gevolg: Transities vereisen nieuwe kennis en opleidingen, er zijn opgeleide vakmensen nodig en internationale samenwerking is onontbeerlijk. Dit geeft mogelijk aanleiding tot de toename van opgavegericht opleidings- en wetenschapsbeleid. De noodzaak van een Leven Lang Ontwikkelen groeit.

Trend 8 Geopolitieke verschuivingen, economische onzekerheid en het belang van de regio

Gevolg: Ook vanuit internationaal perspectief wordt de regio steeds meer het aangrijpingspunt voor allerlei belangrijke ontwikkelingen, zoals voor de arbeidsmarkt van de toekomst, voor veiligheid, economische groei, innovatie en voor grote transities. Ook het belang van Europese samenwerking in de EU wordt steeds belangrijker. Al deze ontwikkelingen vragen om hechtere regionale samenwerking tussen mbo-instellingen, hogescholen, universiteiten, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheid.

Drie perspectieven in het eindrapport onderwijs

Het eindrapport schetst drie perspectieven op het onderwijsstelsel. Deze zijn gebaseerd op verschillende waarden en op drie doelen die het onderwijs en de wetenschap kunnen dienen:

Werk, economische ontwikkeling en innovatie:

Hoe zou je onderwijs en wetenschap zo kunnen inrichten dat ze het beste aansluiten op de vraag van de toekomstige economie en arbeidsmarkt?

De grote maatschappelijke vraagstukken:

Onderwijs en onderzoek richten zich vooral op maatschappelijke opgaven rondom milieu, energie en sociale samenhang.

Het ontplooien van individuele talenten:

Het gaat uit van maximale talentbenutting en van kansen om je optimaal te ontwikkelen.

Deze drie perspectieven laten zien hoe je een antwoord kunt geven op de grote vraagstukken voor de toekomst. Volgens Ton Eimers, namens KBA Nijmegen coauteur, zal er in de praktijk sprake zijn van een mengvorm. Tegelijkertijd laat deze toekomstverkenning volgens Eimers zien dat je niet alle drie de perspectieven maximaal kunt realiseren. De keuze voor een bepaald perspectief betekent dat je inlevert op andere waarden. Dit rapport brengt de keuzes én gevolgen daarvan helder in kaart, zodat politici en beleidsmakers beter gefundeerde beslissingen kunnen nemen.

Thema’s in eindrapport onderwijs

Het eindrapport ziet vijf urgente thema’s waar belangrijke keuzes gemaakt dienen te worden richting 2040:

• Kansen voor studenten
• Onderwijs en de arbeidsmarkt
• Het belang van alle regio’s
• Gelijkwaardig vervolgonderwijs
• Wetenschap voor de maatschappij van morgen en overmorgen

Bij elk thema worden enkele afwegingen genoemd waarover een beslissing genomen moet worden.

Kansen voor studenten – Afwegingen

• Het vervolgonderwijs bevat instrumenten die bedoeld zijn om studenten te stimuleren binnen hun studie, zowel om ze uit te dagen als om doelmatigheid te bevorderen. Dit kan ook prestatiedruk opleveren. Wanneer vinden we dat deze maatregelen studenten uitdagen en wanneer gaan maatregelen de grens over naar opjagen?
• Kiezen we ervoor om ter bevordering van de kansengelijkheid en toegankelijkheid de doelgroepen die het lastig hebben in het onderwijs meer hulp te bieden, ook als dit gevolgen heeft voor de aandacht voor de bredere groep studenten?
• Het leven van studenten wordt ook beïnvloed door factoren buiten het onderwijs. In hoeverre is het vervolgonderwijs verantwoordelijk voor het bevorderen van levensvaardigheden als weerbaarheid en veerkracht? En het ervoor zorgen dat jongeren met verschillende sociale achtergronden elkaar ontmoeten?

Onderwijs en de arbeidsmarkt – afwegingen

• In welke mate en op welke manier moet de overheid sturen op het onderwijsaanbod en op studentenstromen, om een betere (kwantitatieve en kwalitatieve) aansluiting van onderwijs op de arbeidsmarkt te bewerkstelligen, met inachtneming van reeds ingezet beleid?
• In hoeverre zouden publiek bekostigde instellingen een (grotere) rol moeten hebben bij het aanbieden van leven lang ontwikkelen? En wat is de gewenste verhouding tussen investeringen van de overheid, werkgevers en werknemers?

Het belang van alle regio’s – afwegingen

• In hoeverre dient het onderwijs en onderzoek bij te dragen aan het in stand houden van vitale regio’s?
• Wat is de ideale verhouding tussen nationale regie en regionale autonomie? Welke rol heeft de landelijke overheid als regionale samenwerking niet tot stand komt, of niet tot onderscheidende profilering leidt?

Gelijkwaardiger vervolgonderwijs – afweging

• Is het voldoende om (de eigenheid van) elke onderwijssector te versterken en het belang van de diverse talenten te benadrukken, of is er een verdergaande wijziging van de inrichting van het stelsel nodig om te bevorderen dat elk talent wordt gewaardeerd (bijvoorbeeld door flexibele leerpaden mogelijk te maken)?

Wetenschap voor de maatschappij van (over)morgen – afwegingen

• Wat is de optimale verhouding tussen regionale, nationale en Europese onderzoeksagenda’s, mede in het licht van open strategische autonomie?
• Wat is een juiste balans tussen korte- en lange termijnfinanciering van onderzoek en wetenschap wanneer we onze internationale positie in onderzoek en wetenschap willen behouden?
• Moet, om maatschappelijke uitdagingen effectiever aan te kunnen pakken, de combinatie tussen fundamenteel, praktijkgericht en toegepast onderzoek vooral worden versterkt binnen organisaties of vooral in de samenwerking tussen organisaties?

Bronnen

[1] https://toekomstvanonderwijsenwetenschap.nl/
[2] https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2023/09/08/aanbieding-toekomstverkenning-voor-middelbaar-beroepsonderwijs-hoger-onderwijs-en-wetenschap