Onderwijsveld weinig enthousiast over digitaal afstandsonderwijs in het PO

Ervaringen en mogelijkheden digitaal onderwijs

Met het grote lerarentekort in het vooruitzicht en het afstandsonderwijs net achter ons, liet het ministerie van OCW een onderzoek doen naar de mogelijkheden van digitaal onderwijs. Het ministerie vroeg om onderzoek naar de ervaringen van leraren, schoolleiders, leerlingen en ouders in het primair onderwijs met afstandsonderwijs tijdens de schoolsluiting in verband met de coronacrisis, naar wetenschappelijke inzichten op het gebied van afstandsonderwijs in het primair onderwijs en naar positieve en negatieve factoren die een rol spelen bij het aanbieden van afstandsonderwijs. Het onderzoek is uitgevoerd door KBA Nijmegen, Oberon en het Kohnstamm Instituut.

Overwegend negatief

De meningen over digitaal afstandsonderwijs in het basisonderwijs in Nederland zijn  verdeeld, zo blijkt uit het onderzoek. Veel schoolleiders, leraren en ouders zien bezwaren en beschouwen digitaal afstandsonderwijs niet als een verrijking van het onderwijs. Resultaten die in internationale studies worden gerapporteerd, zijn echter niet negatief. Sterker nog: in sommige gevallen zijn deze zelfs beter dan bij klassikaal onderwijs. Ook op de weinige scholen in Nederland waar digitaal afstandsonderwijs structureel – maar op kleine schaal – wordt ingezet, is men positief over de resultaten.

Mensen uit het onderwijs die niet negatief staan ten opzichte van digitaal afstandsonderwijs, vooral mogelijkheden zien voor leerlingen die langdurig ziek zijn. Daarnaast wordt het gezien als instrument om het effect van het lerarentekort te verminderen.

Factoren van invloed

De effectiviteit van online leren wordt beïnvloed door verschillende factoren, waaronder;

• de kwaliteit van leraren bij het maken van online leermateriaal en het opstellen van richtlijnen voor online leren,
• de hulpmiddelen die bij online leren worden gebruikt, zoals elektronische media en netwerkondersteuning, en
• het gedrag van leerlingen bij het implementeren van online leren.

Effectieve communicatie

Wat betreft de kwaliteit van de leraar is de doorslaggevende factor dat deze in staat moet zijn om digitaal effectieve communicatie tot stand te brengen op basis van het vermogen om materiaal te verstrekken, opdrachten te regelen en samenwerkingen tot stand te brengen, via een digitaal ‘community’ model – i.c. een digitale leergemeenschap.

Qua hulpmiddelen (elektronische devices, internetondersteuning) kunnen de principes van online leren effectief zijn als ze worden ondersteund door de onderwijsinstellingen en als leerlingen een actieve rol hebben bij online leren. Activerende digitale leertechnieken die actieve participatie van leerlingen uitlokken, beïnvloeden betrokken (alert) gedrag van leerlingen en daarmee de effectiviteit van online leren.

Een andere belangrijke factor die van invloed is op het succes van online leren, is de bereidheid van onderwijsorganisaties om online te leren aan te bieden. Sommige scholen hebben problemen met infrastructuur en financiën, omdat online leren relatief hoge kosten per leerling met zich meebrengt.

Experts terughoudend

Voor het onderzoek werden ook twee experts gevraagd naar hun inzichten. Beide experts hebben bedenkingen bij de wenselijkheid van digitaal afstandsonderwijs. De ene expert wijst erop dat digitaal afstandsonderwijs niet het doel moet worden. Je moet erover nadenken hoe je de kerntaken van het onderwijs kunt stimuleren. Wat zou je door de inzet van digitaal afstandsonderwijs kunnen bereiken? De fundamentele vraag is of het onderwijs beter kan worden door digitaal afstandsonderwijs als het geen noodoplossing is. Die vraag wordt weinig gesteld. Zijn er specifieke toepassingen die bepaalde groepen leerlingen kunnen helpen als ze worden ingezet door leraren met specifieke kwaliteiten?  De andere expert wijst erop dat je goed moet luisteren naar de mensen in het onderwijs. Uit het onderzoek blijkt dat velen digitaal afstandsonderwijs niet wenselijk vinden. Als een grote groep geen meerwaarde ziet, zou je kunnen zeggen dat het niet wenselijk is.

Als dan gedoseerd

Een belangrijke randvoorwaarde die wordt genoemd, is dat leraren goed gericht en gedoseerd gebruik kunnen maken van digitaal afstandsonderwijs. Als dat niet het geval is, wordt het risicovol. Een goede voorbereiding is ook een belangrijke randvoorwaarde. Je moet iets bedenken dat leerlingen thuis kunnen doen en je moet dat monitoren. In de klas kan de leraar zien wat de leerling doet. Je ziet met één blik op de klas wie goed werkt en wie vastloopt. Als de leerling thuis zit, is dat niet zo.

Leren is een sociaal proces

Tot besluit merkt een van de experts op dat het in de discussie over digitaal afstandsonderwijs belangrijk is dat het zowel over de voordelen als over de nadelen gaat. Het vraagstuk van de inzet van digitale media in het algemeen, ook om kansengelijkheid te vergroten, is volgens deze expert de afgelopen decennia nog niet goed beantwoord en ook de insteek van onderzoek is eenzijdig. De kwetsbaarheden worden onvoldoende begrensd en de mogelijkheden worden onvoldoende benut. De andere expert wijst erop dat het van belang is dat rekening wordt gehouden met sociaalemotionele processen. Leren is een sociaal proces en daarbij is de klas een goede omgeving. Online ontbreekt de context van de klas. Er moet beter worden onderzocht wat dan nodig is. Beiden zijn het erover eens dat meer – en beter – onderzoek nodig is.

Discussie & mogelijkheden

De deelnemers aan het vragenlijstonderzoek die niet negatief ten opzichte van digitaal afstandsonderwijs staan, zien vooral mogelijkheden daarvan voor leerlingen die langdurig ziek zijn. Dit geldt voor schoolleiders en ICT-coördinatoren, leraren en ouders. Schoolleiders en ICT-coördinatoren zien daarnaast ook de waarde als instrument om het effect van het lerarentekort te verminderen. In de toepassingen in de praktijk die in de vraaggesprekken zijn besproken, is inderdaad voor digitaal afstandsonderwijs gekozen vanwege het lerarentekort. Bij die toepassingen zijn schoolleiders en leraren enthousiast over de resultaten en zijn ook de ouders positief.

De experts wijzen erop dat de invoering van digitaal afstandsonderwijs goed doordacht moet worden. Er zijn beperkingen, zoals het ontbreken van de sociale context van de klas. Ook zijn er randvoorwaarden waaraan moet worden voldaan om de nadelen zoveel mogelijk te ondervangen. Daarbij moet de vraag worden gesteld welk doel met digitaal afstandsonderwijs wordt nagestreefd en wat de verwachte meerwaarde is. Voor sommige leerlingen zijn de nadelen groter dan de voordelen. Voor anderen kan digitaal afstandsonderwijs wel een positieve uitwerking hebben. Ook de positie van de ouders moet in het oog worden gehouden.

Aanbevelingen

In het rapport staan de volgende aanbevelingen om van digitaal afstandsonderwijs een succes te maken:

• Overweeg een pilotproject om na te gaan of, hoe en onder welke voorwaarden digitaal afstandsonderwijs een verantwoorde uitbreiding kan zijn van het reguliere onderwijs.
• Zorg er bij de keuze voor digitaal afstandsonderwijs voordat duidelijk is welke doelen hiermee worden nagestreefd en hoe deze kunnen worden gerealiseerd.
• Zorg er bij de inzet van digitaal afstandsonderwijs voor dat onderwijsgevenden voldoende kennis hebben van en voorbereid zijn op het verzorgen van dit onderwijs.
• Zorg er bij de inzet van digitaal afstandsonderwijs voor dat de technologische infrastructuur en ICT-ondersteuning voldoende zijn om dit onderwijs te faciliteren en de leraar te ondersteunen.
• Start vroeg met het aanleren van vaardigheden in zelfregulerend leren bij leerlingen en bouw dit in de loop van de basisschoolperiode verder uit.
• Pas het digitaal afstandsonderwijs aan op de onderwijsbehoeften en vaardigheden van de leerlingen. Houd er ook rekening mee dat voor sommige leerlingen afstandsonderwijs geen optie is.
• Zorg er bij de inzet van digitaal afstandsonderwijs voor dat de vorderingen van de leerlingen gemonitord worden en dat het onderwijsaanbod daarop wordt aangepast.
• Houd bij de invoering van digitaal afstandsonderwijs rekening met de ouders en bied hun zo nodig ondersteuning aan.

Verantwoording

Om de onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden, hebben de onderzoekers gekozen voor een combinatie van kwalitatieve en kwantitatieve onderzoeksactiviteiten: literatuurstudie; secundaire analyses; vragenlijstonderzoek; vraaggesprekken; en raadpleging van experts. Er zijn vraaggesprekken gevoerd met functionarissen van een schoolbestuur, een basisschool en een samenwerkingsverband primair onderwijs. Aan de raadpleging van experts hebben twee experts deelgenomen. 68 leraren hebben de vragenlijsten ingevuld, naast 110 schoolleiders en 168 ouders. Via Teacher Tapp zijn eveneens een aantal vragen gesteld. Die zijn door nog eens 640 respondenten ingevuld.

Bronnen:

• Vos/Abb: Schoolleiders, leraren en ouders kritisch over digitaal afstandsonderwijs – PO
• Digitaal afstandsonderwijs in het primair onderwijs: Ervaringen en mogelijkheden