Multicultureel vakmanschap maakt docent weerbaarder

Multicultureel vakmanschap

Alle typen onderwijs kampen met een lerarentekort. Door heel Nederland speelt dit fenomeen, maar vooral in de Randstad is dit probleem prangend. En dan met name op multiculturele vmbo scholen. Multicultureel vakmanschap verwijst naar de dagelijkse praktijk van het effectief werken in multiculturele klassen, scholen en omgevingen. De Nederlandse samenleving en dus ook het onderwijs krijgt steeds meer kleur. De docententeams zijn echter nog zelden een afspiegeling van de leerlingenpopulatie. Docenten in dit type onderwijs voelen zich vaak niet voorbereid op wat hen te wachten staat. Dit onvoorbereide gevoel draagt bij aan het hoge uitval percentage op deze scholen.
Anneke Dubbeld wil met haar promotieonderzoek meer aandacht en begrip kweken voor docenten in het vmbo, meer in het bijzonder in het multiculturele onderwijs. Haar proefschrift heeft de titel ‘Teachers’ diversity-related attitudes and burnout in junior vocational education’.

Burn- out en uitstroom

Het beroep van leraar is veeleisend en zwaar. Jaarlijks krijgen grote aantallen leraren te maken met een burn-out, doordat zij zich uitgeput voelen in hun werk. Velen van hen keren niet meer terug op school. Daardoor neemt het tekort aan docenten toe, met name in het vmbo op multiculturele scholen in de Randstad. Met haar promotieonderzoek wil Anneke Dubbeld achterhalen hoe we de weerbaarheid van deze docenten kunnen vergroten. De basis voor haar onderzoek vormt haar jarenlange ervaring in deze specifieke tak van onderwijs en haar ervaringen in het buitenland.

Diversiteit onderbelicht bij docentenopleidingen

Dubbeld constateert dat docenten zich vaak niet goed voorbereid voelen op het lesgeven in de multiculturele klas. Ze vinden het moeilijk om zich te verbinden met de sociaal-culturele achtergrond van hun leerlingen en voelen zich weerhouden door hun eigen waarden en identiteiten. Ook hebben ze vaak weinig vertrouwen in zichzelf wat betreft het omgaan met culturele verschillen in hun klas. Docentenopleidingen besteden relatief weinig aandacht aan diversiteit binnen de school en maatschappij. Zij zouden toekomstige docenten beter moeten voorbereiden op de realiteit waarmee deze te maken krijgen. Daarbij moet er vooral aandacht zijn voor de opstelling van de docenten en voor hun opvattingen over de multiculturele maatschappij en hun school.

Het is statistisch aangetoond dat een divers personeelsbeleid tot betere prestaties leidt.

Alexander Rinnooy Kan

Multicultureel Vakmanschap, onderzoek uit 2010

De projectgroep Multicultureel Vakmanschap van de Amsterdamse lerarenopleidingen heeft zich met name gericht op de effecten van diversiteit in cultuur en taal in het onderwijs en de lerarenopleidingen: hoe staat het met de participatie van allochtonen, hoe worden studenten voorbereid op het omgaan met culturele en talige verschillen en wat beschouwen zij als succes- en faalfactoren in de opleiding en de stage?

Versnipperd en onvoldoende

Na een inleiding met feiten en cijfers over migratie, informatie over diversiteitsbeleid en verschillende visies op onderwijssegregatie in Nederland gaat het document in op de wettelijke opdracht aan scholen om burgerschap en integratie te bevorderen. En natuurlijk worden de activiteiten en de resultaten van de projectgroep toegelicht. De aandacht voor deze vormen (talige en culturele verschillen, red.) van diversiteit blijkt vaak afhankelijk te zijn van projectgelden en is dus niet structureel, maar versnipperd, concludeert de projectgroep in 2010. Diversiteit wordt benoemd als ‘speerpunt’ of ‘aandachtspunt’ of als ‘facet’ van een algemener geformuleerd beleid, dat antwoord moet geven op vraagstukken in de veranderde en meer multicultureel geworden beroepspraktijk.

“We zien dat docenten van de lerarenopleiding er niet voldoende in slagen allochtone studenten aan zich te binden en ook dat aankomende leraren op de lerarenopleidingen nog onvoldoende voorbereid worden op het lesgeven in multiculturele scholen” aldus een van de conclusies van de projectgroep. De gevolgen van dit tekortschieten worden in de publicatie uitgebreid uit de doeken gedaan.

Toenemende segregatie

Het oplossen van problemen zoals de toenemende segregatie in het voortgezet onderwijs, gaat het vermogen en de verantwoordelijkheid van de schoolbesturen, gemeentes en de landelijke politiek hun verantwoordelijkheid nemen en met maatregelen komen. De lerarenopleidingen hebben wel een grote verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de
docenten en voor het ontwikkelen van de kwaliteit van het onderwijs; onderwijs dat ook allochtone leerlingen en studenten optimale ontplooiingskansen kan bieden. De conclusie van de projectgroep is dat de (Amsterdamse) lerarenopleidingen diversiteit en multicultureel vakmanschap niet als facet of speerpunt, maar als uitgangspunt moeten beschouwen van hun beleid.

Eigenlijk niets bijzonders

Multicultureel vakmanschap verwijst naar de dagelijkse praktijk van het effectief werken in multiculturele klassen, scholen en omgevingen. De term straalt ambachtelijkheid uit; het gaat erom dat je trots bent op je vak en dat je dat vak optimaal wilt uitoefenen, want daarin openbaart zich professionaliteit. Multicultureel vakmanschap betekent voor
leraren en/of opleiders dat zij beschikken over de kwaliteiten om optimaal in te spelen op verschillen in culturele, religieuze en talige achtergronden, dat ze een diversiteitsvriendelijk klimaat kunnen creëren en verschillen op een effectieve manier bespreekbaar kunnen maken. Het multicultureel vakmanschap stelt leraren en opleiders in staat om het beste uit alle leerlingen en studenten naar boven te halen, om een positieve bijdrage te leveren aan hun identiteitsontwikkeling, aan actief burgerschap en sociale integratie, aan de ontwikkeling van taal- en rekenvaardigheden en van allerlei vormen van vakkennis. Eigenlijk niets bijzonders, gewoon datgene wat alle goede docenten moeten kunnen, alleen dan ook in multiculturele situaties.

Aansluiting bij de straatcultuur

Leraren moeten een goede samenwerking tot stand blijven brengen, een veilige leeromgeving blijven creëren en een krachtig leerklimaat blijven stimuleren. Om dat te kunnen in verschillende contexten (werken met topsporters, leerlingen met een achterstand, volwassen vluchtelingen) is het wel nodig dat leraren specifieke kennis, vaardigheden en attitudes verwerven om aansluiting te vinden bij de verschillende doelgroepen.

Om goed om te gaan met verschillen in culturele, religieuze en talige achtergronden in het onderwijs moeten docenten dus beschikken over specifieke kennis en vaardigheden en over de juiste attitude.

Attitudes

Wat betreft attitudes is het van belang dat (aankomende) docenten:

• zich bewust zijn van hun eigen aannames, (voor) oordelen, waarden, normen en voorkeuren en misschien blinde vlekken en dat ze ruimte willen geven aan verschillende visies op de werkelijkheid (multiperspectiviteit),
• een positieve houding innemen ten opzichte van diversiteit, uitgaan van de kracht en de kwaliteiten van een individu, open, nieuwsgierig en onderzoekend zijn,
• zich bewust zijn van de impact die hun verwachtingen van en de houding ten aanzien van de leerlingen hebben op motivatie en leerresultaten.

Kennis

Wat betreft kennis gaat het vooral om informatie over:

• achtergronden van migratie en diversiteit in Nederland en de gevolgen voor het onderwijs,
• kenmerkende aspecten van culturen (normen, waarden, gedragingen) en wereldreligies waarmee ze te maken krijgen in de klas, zonder dat ze volleerde antropologen hoeven te worden,
• de thuissituatie van de leerlingen en studenten,
• de impact van het leven in verschillende culturen op de identiteitsontwikkeling,
• de rol van taal bij het leren, taalvariatie, (tweede) taalverwerving en taalontwikkeling, taalgericht vakonderwijs en taalbeleid (de nieuwe Kennisbasis Nederlands en het digitale kennisplatform Taalontwikkelende leraar bieden hierbij veel houvast)
• interculturele communicatie; de verschillende manieren om contact te maken, een gesprek te beginnen en te beëindigen, de rol van non-verbale signalen,
• de verschillende benaderingen van multiculturaliteit: de cultuurrelativistische, die aan elke cultuur gelijke waarde toekent, of de universalistische, die uitgaat van het primaat van boven afzonderlijke culturen verheven algemeen geldende normen en waarden, gebaseerd op mensenrechten van de Verenigde Naties.

Vaardigheden

Wat betreft de vaardigheden zou het accent moeten liggen op:

• het kunnen leggen van contacten,
• het bevorderen van multiperspectiviteit en het constructief bespreekbaar maken van verschillen en spanningen die voortvloeien uit die verschillen,
• het leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van burgerschap en sociale integratie,
• het stimuleren van interactie, van taalontwikkeling, het geven van effectieve feedback en het effectief kunnen begeleiden van uiteenlopende doelgroepen,
• het vinden van een balans tussen de universalistische en cultuurrelativistische benadering:
• in het onderwijs kan bijvoorbeeld niet getolereerd worden dat meisjes thuis worden gehouden om zorgtaken in het gezin te verrichten, maar wel kunnen docenten rekening houden met het feit dat kinderen tijdens de ramadan meestal vermoeider zijn dan normaal.

Wat is er nodig?

Tijdens een conferentie van het Regionaal Samenwerkingsverband Lerarenopleidingen Noord Holland en Zuidelijk Flevoland in november 2009 gaven de deelnemers van de workshop over multicultureel vakmanschap antwoord op de vraag hoe de opleiding er uit zou moeten zien, de vraag voorgelegd: ‘Hoe ziet de lerarenopleiding eruit die diversiteit als uitgangspunt neemt?’.  Zij gaven aan dat, áls diversiteit en multicultureel vakmanschap het uitgangspunt zijn, dat er dan sprake is van:

• een ‘diversiteitsvriendelijk’ klimaat: er is oog voor verschillen, verschillen worden positief benaderd, er wordt uitgegaan van iemands kracht en kwaliteiten en wat iemand te brengen heeft,
• een situatie waarin ‘vanzelfzwijgzaamheden’ en verschillen bespreekbaar gemaakt worden, waarin structureel aandacht is voor de bewustwording van contexten, waarden, normen, codes en verwachtingen, voor de ontwikkeling van culturele intelligentie, van actief burgerschap en van strategieën om te overleven in een nieuwe cultuur of in een situatie waarin de verschillen tussen thuis-, straat- en school cultuur erg groot zijn.
• een situatie waarin een bredere insteek van taligheid gekozen wordt en van alle studenten verwacht wordt dat ze zich, gezien de globalisering van de samenleving, in minimaal 2 talen goed kunnen uiten.

De projectgroep heeft eind 2009 een aanzet gedaan tot een eerste opsomming. De deelnemers vroegen zich af wat ervoor zorgt dat multicultureel vakmanschap kan ontstaan. Is het startpunt een positieve attitude ten aanzien van diversiteit of kan die attitude ontstaan na het verwerven van kennis en het trainen van vaardigheden? Misschien is het allebei mogelijk, de verschillende elementen zullen elkaar in ieder geval (positief) beïnvloeden.

Bron:

• De Amsterdamse Lerarenopleingen, auteur Gerarda de Clercq: Multicultureel Vakmanschap (2009)
• Promotie: Betere weerbaarheid kan burn-out docenten op multiculturele scholen voorkomen (aankondiging promotie van Anneke Dubbeld 7/10/22)
• De Transformatieve School, Professionaliserings- en cultuurveranderingsprogramma voor scholen in een stedelijke omgeving
• Tjipcast: Docent in grootstedelijke cultuur en de kloof met de pabo

Zie onderzoek:

• Dubbeld, A., de Hoog, N., den Brok, P., & de Laat, M. (2019). Teachers’ Attitudes Toward Multiculturalism in Relation to General and Diversity-Related Burnout. European Education, 51(1), 16-31. https://doi.org/10.1080/10564934.2017.1401435