Inspectie van het onderwijs roept op het tij te keren

Staat van het Onderwijs: neergaande trend in twee jaar keren

Afgelopen jaar stond grotendeels in het teken van corona en de bijbehorende schoolsluitingen en afstandsonderwijs, zo opent De Staat van het Onderwijs 2022. De inspectie zag daarbij een enorme inzet van leraren, schoolleiders en bestuurders. Maar door de voortgaande pandemie bleek het nog niet mogelijk om het onderwijs zo te renoveren dat de terugloop van de basisvaardigheden kan worden gestopt, zoals de inspectie vorig jaar bepleitte. De resultaten van leerlingen en studenten op het gebied van taal, rekenen en burgerschap kwamen juist nog verder onder druk te staan. De oproep tot een trendbreuk is daardoor nog urgenter geworden.

Herhaling van zetten

“De geschiedenis herhaalt zich alsmaar”, reageert AOb-voorzitter Tamar van Gelder. “Dit rapport is een herhaling van vorig jaar. Corona en het lerarentekort zorgen ervoor dat de kwaliteit weer in zijn volle breedte naar beneden is gegaan. Dat is een buitengewoon ernstige zaak. Ons onderwijs was jarenlang koploper in de wereld, maar langzaam maar zeker zakt het af. Het onderwijs heeft jarenlang niet de prioriteit gekregen die het verdient.”

Ambitie: renoveren – speerpunten

• Hoge en eenduidige ambities
• Voldoende bekwame leraren
• Voldoende bekwame schoolleiders
• Bekwame bestuurders
• Goede randvoorwaarden

Gericht investeren in didactische expertise

Verschillende andere landen, waaronder Ierland en Zweden, lieten de afgelopen jaren al zien dat een ommekeer in het onderwijs mogelijk is. Verbetering van de basisvaardigheden ontstond daar dankzij de samenwerking tussen meerdere grote spelers rond het onderwijs, waaronder ministeries, raden, bonden en inspecties. Daarbij werd er fors en gericht geïnvesteerd in onder meer het versterken van de vakinhoudelijke en didactische expertise van leraren en schoolleiders. Dat laatste leidde bovendien tot meer zelfvertrouwen en werkplezier onder leraren. Verder werden er heldere doelen gesteld, zowel voor individuele scholen als op landelijk niveau, en de vorderingen werden goed gevolgd en geëvalueerd.

Bewezen effectieve interventies

Na de jarenlange teruglopende prestaties in de basisvaardigheden taal, rekenen en burgerschap is ook in Nederland een trendbreuk hard nodig, herhaalt de Inspectie van het Onderwijs. Het risico dat Nederlandse leerlingen laaggeletterd en/of laaggecijferd van school gaan moet sterk verminderd worden. En een trendbreuk moet in twee jaar zichtbaar kunnen zijn, getuige de voorbeelden uit andere landen. De inspectie wijst ook op de vele afzonderlijke Nederlandse scholen die jaarlijks als de nood aan de man is zich in korte tijd sterk weten te verbeteren. Er is afgelopen tijd bovendien een goed begin gemaakt door de inzet op het gebruik van bewezen effectieve interventies. Ook de politieke inzet, onder meer met het Masterplan Basisvaardigheden en de structurele financiële injectie, kan bijdragen aan de trendbreuk.

Basisvaardigheden

Er moet meer aandacht komen voor basisvaardigheden, het professionaliseren van onderwijsprofessionals en ruimte in wet- en regelgeving voor de aanpak van personeelstekorten. De inspectie roemt enerzijds de inzet van het onderwijzend personeel, juist in coronatijd, maar constateert ook dat er ruimte is voor verbetering aan de aanbodkant. Onderwijsprofessionals hebben veerkracht getoond en zich onverminderd hard ingezet, ondanks de impact van het coronavirus en de personeelstekorten. Dit is een groot compliment waard, zo schrijft de inspectie.

• Leervertragingen zijn grotendeels ingelopen, maar wel ongelijk verdeeld. Zo heeft de coronacrisis kinderen van ouders met een laag opleidingsniveau, laag inkomen, uit een
  eenoudergezin of met een niet-westerse migratieachtergrond het hardst geraakt. Zij hebben een grotere leervertraging opgelopen.
• Opvallend zijn de grote verschillen tussen basisscholen. Op een klein deel van de basisscholen hebben leerlingen geen leervertraging, terwijl leerlingen op andere scholen behoorlijk achterlopen. Met name op scholen met een uitdagende leerlingenpopulatie ziet de Inspectie leervertraging.
• Leerlingen presteren gemiddeld genomen minder goed op begrijpend lezen, rekenen-wiskunde en spelling dan voor de coronapandemie.
• Op basis van een niet-representatieve steekproef (N < 100) lijken basisscholen met een beter uitgewerkt beleid rond het afstandsonderwijs – dat wil zeggen betere afspraken, betere vormgeving en meer contact met leerlingen – gemiddeld genomen minder hard geraakt te zijn door de schoolsluitingen. Op basisscholen die volgens de schoolleider teambreed afspraken hebben gemaakt over afstandsonderwijs hebben de leerlingen een derde tot de helft minder leervertraging opgelopen.
• Er zijn ook lichtpuntjes: kansrijk adviseren lijkt zijn vruchten af te werpen. Er is minder vaak verschil tussen schooladvies en toetsadvies en het gemiddelde definitieve advies is hoger dan vorig jaar. Bij leerlingen met een migratieachtergrond is dit zelfs hoger dan voor 2020. Hetzelfde ziet de Inspectie bij het nieuwkomersonderwijs.
• Het aantal leerlingen in het gespecialiseerd onderwijs neemt toe en de uitstroom naar het regulier onderwijs af. Dit is zorgelijk, zeker in het licht van de ontwikkeling naar inclusiever onderwijs.

Professionaliseringsslag

Bijna alle scholen en opleidingen geven aan te werken aan het verbeteren van de basisvaardigheden. Zij noemen daarbij vooral het bieden van extra ondersteuning of begeleiding aan leerlingen en het verbeteren van het aanbod. In het primair onderwijs, (voortgezet) speciaal onderwijs en voortgezet onderwijs zet een ruime meerderheid van de scholen ook in op het beter volgen van de ontwikkeling van de leerlingen en het verbeteren van het didactisch handelen. In het middelbaar beroepsonderwijs doet de helft van de opleidingen dit. Driekwart van de scholen in het primair onderwijs en (voortgezet) speciaal onderwijs werkt aan het vergroten van de inhoudelijke kennis van leraren en docenten. Dit geldt voor de helft van de scholen in het voortgezet onderwijs en opleidingen in het middelbaar  beroepsonderwijs. Verder noemen zij het vergroten van de kennis over effectieve interventies, het ontwikkelen of verbeteren van instrumenten om de ontwikkeling te volgen, het verbeteren van leermiddelen en de warme overdracht van leerlingen en studenten naar het vervolgonderwijs.

Geen actueel beeld

De urgentie voor de inzet op basisvaardigheden wordt breed gedeeld, maar het zicht op de opbrengsten is beperkt. Ondanks haar sombere verhaal, moet de inspectie erkennen dat er in Nederland nauwelijks zicht is op de beheersing van basisvaardigheden. Om grip te krijgen op de ontwikkeling van basisvaardigheden heeft de overheid in 2010 zogenoemde referentieniveaus ingevoerd voor taal en rekenen. Tot voor kort konden landelijke ontwikkelingen daarin gemeten worden aan de hand van prestaties op de Cito-eindtoets, maar dat beeld is nu vertroebeld.

Bewezen interventies

‘Sinds de komst van meerdere toetsaanbieders in 2015 is er sprake van diversiteit in de eindtoetsen en hun normering’, zo schrijft de inspectie in de jaarlijkse rapportage. ‘Het is nog niet gelukt om te komen tot vergelijkbaarheid. Dit betekent dat er geen actueel landelijk zicht is op wat leerlingen aan het einde van de basisschool kunnen op het terrein van lezen, taalverzorging en rekenen.’ Ook is er weinig zicht op burgerschapscompetenties op schoolniveau en zijn er te weinig instrumenten om leerlingen te volgen. De PO-Raad vindt het belangrijk dat scholen toegang krijgen tot bewezen interventies, bijvoorbeeld via de Kennistafel Effectief leesonderwijs. Hier werken onderwijsprofessionals en onderzoekers samen aan opbrengsten en een aanpak om tot verbetering te komen.

Professionaliteit van besturen

Om de basis op orde te krijgen, ligt volgens de Inspectie de sleutel in de vaardigheden van leraren en schoolleiders. Schoolbestuurders zijn verantwoordelijk voor het creëren van de randvoorwaarden voor goed onderwijs. De inspectie benadrukt ook het belang van de professionaliteit van besturen. Dit is een van de lijnen uit zowel de Strategische Agenda in wording als de Code Goed Bestuur van de PO-Raad. De PO-Raad vindt het dan ook goed te lezen dat de bovenmatige reserves wederom gedaald zijn en bijna 88 procent van de besturen de kwaliteitszorg op orde heeft.

Randvoorwaarden

De PO-Raad vindt het belangrijk dat de Inspectie nu duidelijk erkent dat er meer geld nodig is voor onderwijshuisvesting, ook omdat dit thema ontbreekt in het regeerakkoord. Goede en duurzame gebouwen dragen bij aan goede leerprestaties, het verminderen van ziekteverzuim en het vergroten van de aantrekkelijkheid van werken in het onderwijs.

Dit jaar is er voor het eerst aandacht voor financiën in de Staat van het Onderwijs. De PO-Raad onderstreept de constatering van de Inspectie dat toekomstige ontwikkelingen als het wegvallen van de vordering op OCW en de verwerking van het groot onderhoud een fors effect kunnen hebben op de toekomstige jaarcijfers in het primair onderwijs.

Burgerschapsonderwijs

(Overgenomen van de Volkskrant)

De inspectie noemt in het rapport specifiek burgerschapsonderwijs als vaardigheid waar, naast rekenen en taal, volop op moet worden ingezet. Hieronder worden de basisnormen- en waarden van onze samenleving geschaard, zoals leren omgaan met diversiteit en bevorderen van democratische waarden.

De aanscherping van de burgerschapswet, vorig jaar augustus, heeft nog niet tot het gewenste resultaat geleid, constateert de inspectie. Nog altijd hebben veel scholen geen heldere visie op hoe ze hun burgerschapsvorming samenhangend gestalte willen geven.

Vanwege de vrijheid van onderwijs in Nederland mag de overheid zich niet actief met de inhoud van het onderwijs bemoeien. ‘Hierdoor mogen geen scherpe criteria worden gesteld aan burgerschapsvorming, waardoor het vaag blijft en scholen zich er geen raad mee weten,’ aldus Piet van der Ploeg, lector filosofie en pedagogiek aan de Academica University of Applied Sciences in Amsterdam in de Volkskrant. ‘De overheid heeft een heel specifieke opvatting van hoe een goede burger zich hoort te gedragen: niet discrimineren, solidair zijn, regels opvolgen, stemmen. Het neigt naar een vorm van staatspedagogiek: algemeen beleid wordt op deze manier omgezet in onderwijs.’

Dat burgerschapsvorming door de Onderwijsinspectie onder de basisvaardigheden wordt geschaard, wekt bij Van der Ploeg verbazing. ‘Je zou het eerder andersom verwachten: basisvaardigheden die via vakken als geschiedenis, aardrijkskunde of wereldoriëntatie worden aangeboden vormen de bagage die nodig is om een goede burger te zijn. Maar wat voor burger iemand vervolgens wil zijn, mag diegene helemaal zelf bepalen.’

Rapport De Staat van het Onderwijs 2022

Inspectie van het Onderwijs: Neergaande trend taal en rekenen kan in twee jaar gekeerd worden
AOb: Inspectie luidt opnieuw noodklok over basisvaardigheden
PO-Raad: Staat van het Onderwijs 2022: renoveren vraagt om investering in randvoorwaarden
De Volkskrant: Foutloos rekenen en schrijven: is dat eigenlijk wel nodig in een tijd van autocorrectie en calculators?