De Staat van het Onderwijs: inzet op sturing

De Staat van het Onderwijs

Inzet op basisvaardigheden en kansengelijkheid vraagt om betere sturing in het onderwijs

De Inspectie van het Onderwijs focust ook de komende jaren op het aanleren van de basisvaardigheden (taal, rekenen en burgerschap) om het aantal van 2,5 miljoen laaggeletterden in Nederland niet verder te laten oplopen. “Dit moet op orde komen, het is het fundament waarop we verder kunnen bouwen. Binnen het basisonderwijs zie ik op alle niveaus gerichte aandacht om hiermee aan de slag te gaan. Dankzij het extra geld dat scholen hebben gekregen om de coronavertragingen aan te pakken heeft de meest kwetsbare groep leerlingen een enorme inhaalslag gemaakt in de leerachterstand. Er ontstaan leernetwerken die samen met wetenschappers en lerarenopleidingen dit probleem onder de loep nemen. De focus is er. Natuurlijk kunnen wij dit,” aldus inspecteur-generaal van het Onderwijs Alida Oppers in de zevende podcast De Kracht van Onderwijs.

Focus op aanleren van basisvaardigheden en vergroten gelijke kansen

Inspecteur-generaal van het Onderwijs Alida Oppers

Basisvaardigheden zorgwekkend

De Onderwijsinspectie uit haar zorgen over de basisvaardigheden. “Het algemene beeld van de basisvaardigheden is nog steeds zorgwekkend,” stelt de Inspectie. Met name voor het voortgezet onderwijs laat de Inspectie zien dat de situatie precair is. Veel leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs halen niet het vereiste niveau op het gebied van taal en rekenen, terwijl de beheersing van het Nederlands en rekenen zelfs afneemt in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. “Er is dus duidelijk meer nodig”, erkent het kabinet in de kamerbrief voorafgaand aan de presentatie van het rapport.

Daarnaast wil de regering, bij monde van de ministers in dezelfde kamerbrief dat hogescholen en universiteiten de uitdrukkingsvaardigheid in het Nederlands bevorderen onder studenten. De Taalunie heeft vorig jaar een referentiekader ontwikkeld voor een aanbod dat de taalvaardigheid versterkt. In de komende Kamerbrief over de beheersing van de instroom van internationale studenten zal het kabinet nader ingaan op het bevorderen van de uitdrukkingsvaardigheid in het Nederlands.

Acute problemen belemmeren lange termijn visie

Er wordt veel gevraagd van het onderwijs onder vaak lastige omstandigheden. Acute problemen maken het lastig om te focussen op de lange termijn. Zo loopt het leraren- en schoolleiderstekort nog steeds op. Onder meer het oplopende tekort bij de vakken Nederlands en wiskunde in het voortgezet onderwijs is zorgelijk in het licht van de basisvaardigheden. Naast voldoende leraren is ook het welzijn van leerlingen en studenten essentieel om tot leren te komen. Het percentage leerlingen dat stress en prestatiedruk ervaart en het aantal studenten dat kampt met een psychische aandoening is echter fors toegenomen in de afgelopen jaren. De groeiende toestroom van nieuwkomers kwam daar afgelopen jaar bij.

De inspectie begint het verslag echter met twee lichtpunten.

• Corona achterstanden zijn redelijk ingelopen. NPO gelden en het evidence informed werken lijken vruchten af te werpen. De inspectie merkt een sterk elan op in de scholen van het primair onderwijs op dit gebied. De eer daarvoor gaat vooral naar de leraren, docenten en ondersteuners, schoolleiders en bestuurders, schrijft de minister in zijn kamerbrief in navolging van de inspectie die het werkveld ook roemt om deze prestatie.
• De herziene en dubbele schooladviezen bieden leerlingen meer kansen. Zo komt een krappe meerderheid van de leerlingen met een meervoudig advies op het hoogste adviesniveau of zelfs op een niveau daarboven uit (51%). (Maar liefst 80 procent van de leerlingen zit in het derde leerjaar nog op het bijgestelde niveau volgens berichten van de PO raad.)

Gelijke kansen niet overal vanzelfsprekend

• Besturen dienen meer regie nemen in sturen op basisvaardigheden en gelijke kansen. Dat kunnen ze doen door concrete doelen te stellen en daar steeds weer op te sturen door concrete doelen te stellen.
• Een diploma halen op het hoogste niveau is niet altijd nodig of passend voor elke leerling of student, maar er moeten geen barrières zijn om door te stromen voor wie dat wil en kan. Toch ontbreekt het nog te vaak aan doorlopende leerlijnen, voldoende begeleiding en onderbouwde selectieprocedures. Steeds meer opleidingen in het hoger onderwijs selecteren studenten. Echter letten veel opleidingen niet bij elk onderdeel van die selectieprocedures op kansengelijkheid. Daarnaast is de stijging in het afgelopen jaar van het aantal studenten dat ongediplomeerd het mbo verlaat zorgelijk. Zonder diploma hebben zij in de rest van hun loopbaan minder kansen.

Meer en betere begeleiding beginnende leraar

• Ook moeten besturen prioriteit maken van begeleiding van beginnende leraren en doorlopende professionalisering van alle leraren.
• Beginnende leraren voelen zich niet altijd goed toegerust om onderwijs te geven in de basisvaardigheden. Ook hebben ze niet altijd de vaardigheden om leerlingen goed te kunnen ondersteunen.
• Bij de begeleiding richt de meerderheid van de scholen zich op vaardigheden die beginnende leraren al zeggen te bezitten en ligt de focus minder vaak op vaardigheden waar de beginnende leraar zich minder op voorbereid voelde.
• De Inspectie ziet ook dat minder dan twee derde van de beginnende leraren aangeeft dat de school of het bestuur een zogenaamd vastgelegd inductieprogramma had, terwijl dat een bewezen effectieve interventie is in de begeleiding van nieuwe leerkrachten.
• De noodzaak om extra aandacht aan taal, rekenen en burgerschap te schenken is breed gemeten over de hele linie. Men wil hier werk van maken, blijkt uit de honderden gesprekken met besturen en scholen en opleidingen.

Doelen vaak weinig ambitieus

• Tegelijkertijd ziet de inspectie dat die erkenning nog niet overal is omgezet in concrete plannen en doelen voor taal en rekenen. Doelen die wel gesteld worden zijn vaak algemeen, weinig ambitieus en afgeleid van de minimumeisen uit het inspectiekader.
• In het primair onderwijs zeggen besturen en scholen vaker dat ze streven naar een percentage behaalde referentieniveaus voor taal en rekenen dat minimaal gelijk is aan het landelijk gemiddelde. Ook in het (voortgezet) speciaal onderwijs geven scholen aan dat hun bestuur hen stimuleert om ambitieuze doelen te stellen voor taal en rekenen.

Toch ook veel onvoldoendes centraal examen Nederlands

• Ook op het gebied van basisvaardigheden blijkt nog steeds het belang van een langetermijnaanpak.
• “Het algemene beeld van de basisvaardigheden is nog steeds zorgwekkend,” stelt de Inspectie. Met name voor het voortgezet onderwijs laat de Inspectie zien dat de situatie precair is. Veel leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs halen niet het vereiste niveau op het gebied van taal en rekenen, terwijl de beheersing van het Nederlands en rekenen zelfs afneemt in de onderbouw van het voortgezet onderwijs.
• Tevens haalde in het schooljaar 2021-2022 rond de 20% van de geslaagde havo- en vwo-leerlingen een onvoldoende voor het centraal examen Nederlands. Dit betekent dat 1 op de 5 havo- en vwo-leerlingen met diploma is doorgestroomd zonder het gewenste niveau voor Nederlands.
• In het rapport: ‘taal en rekenen in het vizier’ heeft de Onderwijsraad ook zorgelijke signalen geuit over de vakdidactische vaardigheden in taal- en rekenonderwijs en de eigen taal- en rekenvaardigheden van een belangrijk deel van de afstudeerders van lerarenopleidingen in het hbo. Het verbeteren van de basisvaardigheden begint natuurlijk met een goede start van toekomstige leraren. Maar de opleidingen krijgen het beginniveau van de steeds slechter presterende vo verlaters niet genoeg omhoog, zo lijkt het. Het ministerie heeft in reactie op het eerdere rapport passende maatregelen aangekondigd.

Eensgezindheid wat succesfactoren zijn

• Besturen, scholen en opleidingen zijn het wel eens over wat succesfactoren zijn om de basisvaardigheden te verbeteren. Ze spreken over het belang om leraren en docenten te betrekken bij het bepalen van beleid, ambities en doelen. Dat draagt bij aan het draagvlak en zorgt voor gedeelde verantwoordelijkheid. Daarnaast noemen ze onder meer het belang van een duidelijke focus, cyclisch werken met duidelijke doelen, heldere kaders en werken vanuit vertrouwen.
• In de kamerbrief aan de vooravond van de Staat van het Onderwijs geeft de Minister aan dat evidence-informed werken (je handelen baseren op onderzoek en praktijkkennis) het uitgangspunt wordt voor het funderend onderwijs, want het draagt bij aan beter onderwijs. Met het Groeifondsprogramma Ontwikkelkracht wordt bovendien komende jaren geïnvesteerd in het evidence-informed werken op scholen. Hoe een fonds strookt met het voornemen en het inzicht dat behoefte is aan structureel langjarig beleid is de redactie niet duidelijk.
• We borgen evidence informed werken in het funderend onderwijs, zodat de inspectie dit ook in de onderzoekskaders kan betrekken, aldus de minister in de kamerbrief over de Staat van het Onderwijs.

Professionalisering niet altijd effectief

• Leraren besteden, vergeleken met andere Europese landen, veel uren aan professionalisering. Wat wordt gedaan is niet altijd effectief, omdat het bijvoorbeeld niet aansluit bij wat leraren nodig hebben.
• Effectieve professionalisering begint met inzicht in de vaardigheden die nog verbeterd kunnen worden. Zo zou er meer aandacht moeten zijn voor verschillen tussen leerlingen bij de lesinstructie. Dat is belangrijk in het licht van kansengelijkheid. Uit onderzoek blijkt dat de les nu niet altijd aansluit bij de onderwijsbehoefte van iedere leerling. Er ligt een belangrijke taak voor besturen om met helder beleid op het gebied van doorlopende professionalisering te komen.
• Het is aan schoolleiders om te zorgen voor goede faciliteiten voor professionalisering en begeleiding. De Inspectie roept op tot samenwerking bij het aanpakken van de grootste uitdagingen in het onderwijs. Er moet een duidelijk beroepsbeeld worden gecreëerd, waarin de vereisten voor een leraar worden vastgesteld.

Veel uitstroom en teruglopende instroom lerarenopleidingen

• Door uitstroom halen niet alle studenten op lerarenopleidingen het tot beginnende leraar. De pabo’s en tweedegraadslerarenopleidingen raken veel studenten kwijt tijdens het eerste jaar.
• Onder de studenten die indirect instromen in de pabo, dus als zij-instromer of na verandering van opleiding, is de uitval zelfs nog groter. Bovendien neemt bij bijna alle typen lerarenopleidingen de instroom af, behalve de pabo. Gezien het lerarentekort, is de afname van de instroom in de talensector en de sector exacte vakken zorgwekkend.

Welbevinden studenten in de knel

De Inspectie maakt zich zorgen over het welbevinden van leerlingen en studenten. “Als betrokken overheid delen we die zorg”, zeggen de ministers in de kamerbrief  van 10 mei 2023 ‘ Beleidsreactie en Staat van het Onderwijs 2023’. “Veel scholen en instellingen maken gebruik van middelen uit het Nationaal Programma Onderwijs voor interventies op het gebied van welzijn. Bovendien is welbevinden een van de thema’s van de Gezonde School-aanpak in het funderend onderwijs en mbo.”

Om studenten in het eerste jaar meer ruimte te geven om te wennen aan een opleiding en een betere balans te creëren tussen het welzijn van studenten en de voortgang van hun studie, is in het coalitieakkoord aangekondigd dat het bindend studieadvies (bsa) zal worden aangepast. “Hiermee wil het kabinet meer rust en ruimte bieden aan studenten, ook als zij buiten hun schuld of keuze achter dreigen te raken.” Onlangs heeft het kabinet ingestemd met nieuwe voorwaarden voor een bsa met meer flexibiliteit.

Praktisch en beroepsgericht onderwijs onderbelicht

In de beleidsreactie van het kabinet op de Staat van het Onderwijs wordt nauwelijks gerept over de ruim 250.000 leerlingen die na de basisschool praktisch en beroepsgericht onderwijs volgen in het praktijkonderwijs, het vmbo basis, kader en de gemengde leerweg. “Er is veel aandacht voor basisvaardigheden als rekenen en taal, maar de leerlingen die niet zo makkelijk uit een boek leren en vooral leren door dingen te doen en te maken, komen er bekaaid vanaf. Nergens in de reactie wordt het concreet, en blijft men (alweer) wachten op een visie.

“Het is onbegrijpelijk dat in een tijd van schreeuwend tekort aan praktisch geschoold personeel deze ruim 250.000 leerlingen over het hoofd worden gezien. Het kabinet wil werk maken van kansengelijkheid en de onderwijsladder wordt vervangen door een onderwijswaaier waarbij ‘hoog’ en ‘laag’ terecht wordt uitgebannen. Toch lijken deze leerlingen geen prioriteit. We roepen minister Wiersma op om zo snel mogelijk te komen met zijn beloofde visie op het praktisch en beroepsgericht onderwijs in het VO,” aldus Nicole Teeuwen, voorzitter sectorraad Praktijkonderwijs en Arjen Daelmans, voorzitter Platforms VMBO.

Meer lezen & bronnen:

• Rapport De Staat van het Onderwijs 2023
• Kamerbrief over de Staat van het Onderwijs 2023
• Onderwijsinspectie heeft zorgen over studentenwelzijn
• Ruim 250.000 leerlingen krijgen nauwelijks aandacht van minister Wiersma